RREZIKIMI I LARMISË

Jetojmë në kohën e globalizimit të frikës. Vëmendja e njeriut është e përqendruar në çështje ekzistenciale. Ekzistenca, sipas Sartrit, i paraprin esencës. Kriza e mobilizon njeriun. Ajo e ndryshon gjendjen me të cilën jemi ambientuar dhe shoqërohet me frikë, ankth, pasiguri, traumë, drama personale dhe shoqërore.

Globalizimi është rrjedhojë edhe e zhvillimeve teknike e teknologjike, që e ndihmojnë njerëzimin, por edhe mund ta shkatërrojnë kur humanizmi kalon në plan të dytë.

Globalizimi e mundësoi qarkullimin më të lirë të njerëzve, të ideve dhe mallrave. E mundësoi bashkëjetesën dhe ndërveprimin në planin global, në vend se të bënim jetë të izoluar. Na bëri më të ndërgjegjshëm, më të përgjegjshëm dhe më syçelë për ngjarjet globale.

Globalizimi karakterizohet për nga shpejtësia. Marathonomaku s’do të lodhej ta sillte kumtin e fitores. Kumti do të përcillej në kohë reale nëpërmjet “zgjatimeve shqisore”, siç McLuhani i quajti mediumet.

Sot janë të shpejta edhe përhapjet e epidemive, ndryshe nga mesjeta, kur epidemia e murtajës u përhap me vite.

Nëse ithtarët e globalizimit thirren në pluralizëm dhe autonomi kulturore e politike, antiglobalistët, që veprojnë globalisht, mendojnë se bota ngulfatet nga institucionet financiare ndërkombëtare, kurse homogjeniteti kulturor i rrezikon kulturat lokale dhe larminë kulturore.

Kulturat kombëtare janë pasuri e njerëzimit. Kulturat si sisteme të hapura pasurohen në ndërveprim. Studiuesi Claude Lévi-Strauss e mendoi botën si “koalicion kulturash”, ku secila “e ruan origjinalitetin e saj”, kurse Predrag Matvejeviqi tha se “kulturat kombëtare dëshmohen kur i vërtetojnë dhe i shprehin identitetet e popujve që u përkasin dhe kur lidhen me kulturat e botës”.

Koalicionet kulturore na mbrojnë nga nacionalizmi dhe ksenofobia. Kombet zhvillohen duke “përthithur” vlera nga sisteme të ndryshme kulturore.

Ta duash kombin tënd, thotë Goldsmithi, nuk është kusht që t’i urresh të tjerët. Urrejtja çon në shovinizëm. Shovinizmi e shkatërron kombin e helmuar prej tij.

Ta duash kombin d.m.th. të mos mbyllesh në vetvete; t’i pranosh ndikimet frytdhënëse kulturore; t’i çmosh thesaret e mendimit botëror; të mos kesh frikë prej tyre; ta luftosh ksenofobinë (frikën nga e huaja) që e dëmton çdo popull dhe çdo kulturë.

Dashuri ndaj kombit d.m.th. ta përkthesh një kryevepër letrare ose shkencore; t’i afirmosh në sistemin tënd kulturor të arriturat botërore; t’i afirmosh veprat më të mira kombëtare në gjuhë të huaja. Pra, të marrësh pjesë në koalicionet kulturore me diamantet e sistemit tënd kulturor.

Kombit nuk i shërbehet me folklorizëm, provincializëm dhe me përmbajtje parake. Kombi nuk zhvillohet kur ngulfatet mendimi kritik; kur gjuha shkon drejt bjerrjes; kur prishet sistemi i vlerave; kur kultura, arti, shkenca, arsimi, shëndetësia dalin në plan të dytë.

Kombi zhvillohet nëpërmjet përkushtimit, rregullit dhe askurrë nëpërmjet kaosit, anarkisë, antivlerave.

Kombin e duam kur e kultivojmë ndjenjën për jetën e përbashkët; kur bëhemi përgjegjës për veprimet tona; kur mendojmë për brezat që vijnë; kur e çmojmë kulturën dhe të kaluarën tonë; kur i çmojmë kulturat tjera; kur udhëhiqemi sipas formulës së Çarls Tejlorit se “çdo komb ka të drejtë të besojë se kultura e tij është e vlefshme”.

Ideologjitë autoritare dhe totalitare, që donin ta krijonin“njeriun e ri”, “kulturën e re” dhe “gjuhën e re” e mohuan të kaluarën, dorëshkrimet, librat, kulturën. Në emër të “luftës kundër ndikimeve të jashtme” e varfëruan kulturën në përgjithësi.

Kur flasim për kulturën nuk mjafton të thirremi në lashtësi dhe në lavdi të së kaluarës. Një kulture i duhet edhe shpirti krijues. I duhet vetëdija kritike, madje edhe ndaj traditës nëse bëhet pengesë për mbrothësi.

***

Sot kur rrezikohet larmia kulturore është domosdoshmëri të mbrohet shumësia lokale si pasuri globale, sepse nëpërmjet lokales arrijmë te globalja dhe nëpërmjet kombëtares arrijmë te mbikombëtarja. Vetëm snobët mendojnë se mund të bëhen qytetarë të botës duke e përçmuar kombëtaren.

Shkrimtari dhe filozofi francez, Paskal Brukneri (1948), në librin Marramendja babilonase [2005], është kundër paraqitjes së kozmopolitizmit dhe globalizimit si modele të pakontestueshme ose si dogma. Globalizmi, sipas tij, ndryshe nga çfarë pritet, krijoi bashkim të rrejshëm ndërnjerëzor nëpërmjet produkteve banale mediale;  prodhoi “subkulturë universale” për t’i “zëvendësuar kulturat tjera”; u bë “përzierje me bazë fast foodi” dhe “kulturë uniforme”. Me seri televizive dhe muzikë të programuar për efekte përfitimi material, botës iu imponua vetëm një ritëm.

Umberto Eko pyet: “Ku shkojmë?”. Dhe përgjigjet: “Rinisë s’ia ka më qejfi të mësojë, shkenca bie, bota ecën me këmbë përpjetë, të verbrit udhëheqin ca të verbër tjerë duke i çuar drejt greminës, zogjtë lëshohen në hapësirë pa i hapur mirë krahët, gomari i bie lirës, kurse buajt hedhin valle”.

Ky model është bërë dominues në kohën tonë dhe imponohet si modeli më adekuat jetësor, kulturor, shoqëror, qytetërimor.

Në udhëkryqin ndërmjet identitetit dhe alteritetit sërish na del në ndihmë Bruckeri. Sipas tij, të jesh kozmopolit s’do të thotë ta mohosh atdheun dhe rrënjët; se ta duash “tjetrin” s’do të thotë ta urresh dhe ta mohosh vetveten, as të turpërohesh nga rrënjët tua, as të frikësohesh nga traditat tjera. Se s’mund të jemi qytetarë të botës, pa qenë qytetarë të vendit që na i mbron të drejtat dhe na i përcakton detyrimet; se deri te universalja e mbikombëtarja arrihet nëpërmjet kombit tënd; se Europa ideale është ajo që shpreh dashuri për shumësinë, për identitetet lokale dhe i kundërvihet tribalizmit, mbylljes, ksenofobisë dhe imperializmit klasik.

***

Në botën që zvogëlohet uniformiteti e rrezikon larminë, shajnia e zëvendëson realitetin, arti i masave e hijezon artin elitar. Në vend të mëtimit për të jetuar në botën me shumë kultura, pranohet bota me një kulturë ose subkulturë.

Zhan Bodriari, nëpërmjet librit emblematik Simulimi dhe simulacra [1980], e parashikoi si orakull se bota do të bëhej Disneyland; se njeriu do të jetonte në realitet artificial (hiperrealitet); se ngjarje do të quheshin vetëm ato që prodhohen nga mediumet; se trupi i njeriut do të bëhej material për ekspozim dhe i zhveshur nga çdo metaforë; madje edhe trupi s’do të ishte real, sepse do të “përmirësohej” me filtra programesh kompjuterike dhe se bota do të sundohej nga tirania e kiçit dhe e banalitetit.

Shkrimtari italian Dino Buzzati shkroi: “Na është mohuar ta mësojmë se në çfarë bote jetojmë”. Jetojmë në botën, ku sipas Eduardo Galeanos, “varrimi është më i rëndësishëm se i vdekuri, dasmat janë më të rëndësishme se dashuria, dukja është më e rëndësishme se dituria, ambalazhi është më i rëndësishëm se përmbajtja”.

Në kohën e videocentrizmit, pop-kulturës, triumfit të virtuales, vetëm mund t’i kujtojmë me mall kohërat e mbizotërimit të kulturës elitare, që producentët sa nuk e kanë barazuar me djallin.

Poeti Izet Sarajliqi vetëngushëllohej se, së paku, jetoi në kohën e artit të madh, kur kokat e njerëzve sundoheshin nga gjenitë, ndryshe nga tani kur mendjet tona sundohen nga mediokritetet dhe velinat që i lodhin ekranet.

Jetojmë në shoqërinë e reklamës, të “fundit të realitetit”, “fundit të historisë”, cektësisë, kiçit dhe komercializimit të frikshëm të artit.

Duke iu referuar sprovës së Bodriarit, mund të themi se sot jemi ngulfatur nga banaliteti, shajnia na paraqitet si realitet, realiteti dhe arti banalizohen, banalja është bërë kategori estetike. Gjithçka ndodh si në filmin “Matrix”, ku realiteti dhe njerëzit janë vetëm projektime. Në media shfaqet gjithçka, por nuk shihet asgjë. Prodhohen skandale për efekte shikueshmërie dhe përfitimi. Më shumë shikueshmëri, më shumë reklama, më shumë përfitime.

Ndonëse filozofi mendonte se banaliteti postmodern nuk korrespondonte me traditën europiane, kjo traditë e ka humbur luftën me hiperrealitetin dhe banalitetin.

***

Këto janë fenomene botërore. Banaliteti imponohet dhe pranohet pa gjykim kritik. Si dogmë. Shitet shtrenjtë në emër të qytetërimit e të mbrothësisë.

A mund të ikim nga kjo botë e rrejshme? A mund të jetojmë në botën reale, pa TV e internet? A mund të jetojmë pa i shijuar të arriturat teknologjike?

Kjo është e pamundur. Por, t’i shfrytëzosh të arriturat e mëdha të njerëzimit e njëkohësisht të jesh kundër realitetit artificial d.m.th. se, së paku, e ke kuptuar që po jeton në botën artificiale, hiperreale. Kush s’e di këtë vazhdon të jetë kukull, marionetë, ashtu sikurse personazhet e Samuel Beketit.

Dalja nga bota artificiale është bërë po aq e pamundur sa rikthimi i Enkidusë në botën e virgjër, pasi u qytetërua nëpërmjet gruas, siç thotë Epi i Gilgameshit.

Mbetet ta pranojmë se jetojmë në botën e simulacras e të simulimit, të hiperrealitetit, imazhit, cektësisë, spektaklit, banalitetit; në botën pa thellësi e metafizikë; aty ku fjalën kryesore e ka plebeu dhe skllavi; aty ku iket nga qëllimet e larta dhe nuk vlerësohet e kaluara, prandaj s’mund të parashikohet as e ardhmja.

Jetojmë në botën e hijeve kalimtare, ku, sipas Niçes, “ngado që të kthehesh sheh vetëm pluhur, rërë, shtangie, kalbëzim”. Madje, flitet edhe për telepopuj. Ismail Kadare thotë: “Në vend të popujve ka nis përpjekja për të krijuar telepopuj (pra, masa të mëdha njerëzore të modeluar sipas TV) dhe arti i madh është seriozisht i kërcënuar”. 

Kjo është epoka me rrjedhje të çmendur informacionesh, ku kemi shëmbëllesë të realitetit, maskim e shtrembërim të tij. Më nuk dallohet realja nga imagjinarja, cektësia nga thellësia, forma nga përmbajtja, kalimtarja nga e përhershmja.

Shpëtimi është te kultura si vazhdimësi (e kaluara) dhe krijimtari (e sotmja), që shfaqet në formë simbolike dhe lufton kundër vdekjes. Ajo është e përhershmja. Siç thuhet, vetëm ajo do të mbetet kur gjithçka tjetër të jetë harruar.

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.