Dëgjoni fëmijët!
Nëse do të kishim dëgjuar fëmijët, deri tani jo vetëm që duhej të kishim marrë masa, por edhe të vlerësonim masat që kemi marrë për të siguruar mjedise të sigurta për të ruajtur shëndetin e tyre mendor.
Për një nxënës të shkollës së mesme të Shkupit, vullnetar i linjës telefonike për fëmijë dhe të rinj në Ambasadën e Fëmijëve Megjashi, “Alo Bushavko”, “të jesh i shëndetshëm mendërisht do të thotë të jesh i lumtur”.
Organizata Botërore e Shëndetësisë e përkufizon shëndetin mendor si “një gjendje e mirëqenies mendore në të cilën një individ mund të përballojë streset normale të jetës, të realizojë aftësitë e tij ose të saj, të mësojë dhe të punojë në mënyrë produktive dhe të kontribuojë në komunitet”. Nuk mund të flitet për shëndetin pa e marrë parasysh këtë mirëqenie mendore, sepse është një pjesë integrale e një personi të shëndetshëm që “mbështet aftësitë tona individuale dhe kolektive për të marrë vendime, për të ndërtuar marrëdhënie me të tjerët dhe për të formësuar botën në të cilën jetojmë”.
Shëndeti mendor është një e drejtë themelore e njeriut! Siç thuhet në Strategjinë e Shëndetit Mendor 2018 – 2025 të Ministrisë së Shëndetësisë, shëndeti mendor është një burim themelor personal dhe social që kontribuon në kapitalin njerëzor, fizik dhe social në komunitet.
Shenjat për njohjen e hershme të problemeve mendore
Çrregullimi i shëndetit mendor shoqërohet me një sërë disavantazhesh sociale, pamundësi të vazhdueshme për të gëzuar të drejtat themelore të njeriut (që ndikon drejtpërdrejt në mirëqenien e përgjithshme të individit), përkeqësim të shëndetit fizik, ulje të produktivitetit dhe rritje të rrezikut të sëmundjeve të rënda psikiatrike.
Kur nuk jemi të sigurt nëse një nga të dashurit tanë apo ne kemi probleme të shëndetit mendor, është mirë t’i kushtojmë vëmendje nëse ekzistojnë ndryshime në zakonet dhe shprehitë e të ngrënit, shoqërizimet, mënyrën e komunikimit me të dashurit, ndryshime të shpeshta në disponim etj.
Ndër mënyrat për të ruajtur shëndetin pozitiv mendor janë: kërkimi i ndihmës dhe mbështetjes profesionale kur është e nevojshme, lidhja me të tjerët, kërkimi i një këndvështrimi optimist, të qenit më aktiv fizikisht, të ndihmoni të tjerët, të flini mjaftueshëm, të zhvilloni aftësitë për trajtimin e stresit dhe menaxhimit të krizave përmes trajnimit dhe këshillimit me profesionistë.
Do të përfshinte një ndërgjegjësim më të madh për emocionet dhe gjendjen tonë shpirtërore (të pyesim veten të paktën një herë në ditë, “Si jam? Si ndihem?”), çfarë i ka nxitur ato emocione dhe atë gjendje shpirtërore te ne (“Në çfarë po reagoj me këtë ndjenjë? Çfarë ndodhi?), analizë ose vetë-reflektim se si kemi reaguar dhe sa na ka bërë kjo të ndihemi më mirë, si ka ndikuar në marrëdhëniet tona me të tjerët ose veten, etj.
Disa nga gjërat që bëjmë për të ruajtur shëndetin fizik – si aktiviteti fizik për shembull, ose frymëmarrja e duhur – janë të dobishme dhe janë pjesë e higjienës mendore. Gjatë shëtitjeve, ushtrimeve për frymëmarrjen e duhur, ne i lejojmë vetes kohë dhe hapësirë për veten dhe mendimet dhe ndjenjat tona, respektivisht kontaktojmë me veten.
Çfarë na thonë fëmijët për shëndetin e tyre mendor?
Në vitet e kaluara, duke filluar nga viti 2020 e deri më sot, ne vazhdimisht hulumtojmë dhe mbykëqirim opinionin e fëmijëve se sa nga të drejtat e tyre respektohen në mjedisin tonë, të përcaktuara gjerësisht – nga shtëpia në shkollë dhe në mjedisin publik.
Në vitin 2020, në periudhën nga muaji qershor deri në muajin korrik, për qëllime të përgatitjes së Raportit alternativ për situatën me të drejtat e fëmijëve – nga këndvështrimi i fëmijëve, ne kemi kryer një anketë mbi situatën me të drejtat e fëmijëve. Dhe në dy vitet e ardhshme, ne kemi kryer kërkime të ngjashme në mostra të ndryshme të fëmijëve nga 11 deri në 17 vjeç.
Si përmbledhje, bazuar në tri anketat (2020, 2021 dhe 2022), mund të konkludohet se nëse do të kishin mundësi, numri më i madh i fëmijëve do të përpiqeshin të përmirësonin qëndrimin e stafit mësimdhënës ndaj nxënësve, do të bënin më shumë për shëndetin mendor të fëmijëve dhe do të siguroheshin që të gjithë fëmijët të ishin të lumtur, të dashur dhe të sigurt.
Në Raportin e fundit të punës së Alo Bushavko, telefoni për fëmijë dhe të rinj për vitin 2022, shëndeti mendor i fëmijëve është në vend të parë ndër arsyet për të cilat na janë drejtuar, me 35% pjesëmarrje në numrin total të problemeve. Një vështrim më i afërt i kësaj kategorie të gjerë, që është pikërisht ajo që nënkuptohet, tregon se pothuajse dy të tretat e problemeve të shëndetit mendor manifestohen nga shqetësimi emocional, ku fëmijët ankohen kryesisht për frikë dhe ankth. Jo i papërfillshëm është edhe numri i problemeve me ndryshimet e humorit dhe disponimit, por edhe problemet me ballafaqimin me zemërimin dhe shqetësimin për veten.
Këto probleme zakonisht lindin si pasojë e prishjes së marrëdhënieve mes prindërve gjatë procesit të divorcit apo pas tij, por edhe në marrëdhëniet ndërpersonale në procesin edukativo-arsimor, përfshirë komunikimin me bashkëmoshatarët, por edhe mes personelit mësimdhënës dhe fëmijëve.
“Kam ankth dhe miqtë e mi imitojnë gjatë gjithë kohës frymëmarrjen time të shpejtë. Të gjithë qeshin dhe më thonë gënjeshtra që të filloj të marr frymë shpejt që të më imitojnë përsëri.” “…Nuk di si të mbrohem, nuk kam askënd që të më ndihmojë apo të më dojë si një mik për të kundërshtuar ata.” Kjo dhe përvoja të tjera të përbashkëta janë me të vërtetë shqetësuese, veçanërisht që ata nuk kanë kujt t’i drejtohen për mbështetje dhe ndihmë.
Maqedonia: shëndeti mendor i popullatës së përgjithshme dhe veçanërisht i fëmijëve?
Ministria e Shëndetësisë, me mbështetjen e Organizatës Botërore të Shëndetësisë, po zhvillon sistemin për kujdesin ndaj shëndetit mendor të popullatës dhe deri më tani ka hartuar dy strategji kombëtare për shëndetin mendor, e para nga viti 2005 deri në vitin 2012 dhe e dyta, për periudhën 2018-2025. Kjo strategji i referohet më shumë personave me çrregullime mendore dhe masat që ajo propozon i referohen më shumë kujdesit shëndetësor të këtyre personave. Është mirë që ekziston një strategji e tillë, por për parandalimin dhe kujdesin e shëndetit të përgjithshëm mendor në komunitet është e nevojshme një strategji shumësektoriale dhe më gjithëpërfshirëse, me një seksion të veçantë që do t’i referohej shëndetit mendor të fëmijëve.
Që nga viti 1998, Maqedonia ka marrë pjesë në studimin e sjelljeve të lidhura me shëndetin tek fëmijët e moshës shkollore (11, 13 dhe 15 vjeç). Ky studim ndërkombëtar shumëvjeçar është kryer që nga viti 1982 çdo 4 vjet në 43 vende nga Evropa, Amerika e Veriut, Kanadaja dhe Rusia, me mbështetjen e Organizatës Botërore të Shëndetësisë. Ajo kryhet për të kuptuar më mirë sjelljen e të rinjve, shëndetin dhe mirëqenien e tyre, lidhur me kontekstet sociale në të cilat ata jetojnë: familja, shkolla, moshatarët dhe statusi socio-ekonomik, por edhe për të shërbyer si bazë për krijimin e politikave dhe praktikave për promovimin e shëndetit të fëmijëve dhe të rinjve. Duke vepruar kështu, shëndeti trajtohet në kuptimin e tij më të gjerë – si mirëqenie emocionale, fizike, biologjike dhe sociale – jo vetëm si një gjendje e mungesës së sëmundjes.
Në raportin „Sa jetojnë të rinjtë në Maqedoni në mënyrë të shëndetshme dhe të barabartë“, i publikuar në vitin 2017, i cili analizon të dhënat e marra nga hulumtimi i kryer në vitin 2014, ndër të gjeturat shqetësuese thuhet se “kënaqësia nga jeta, si tregues kyç i përgjithshëm i mirëqenies, në vazhdimësi është në rënie te fëmijët maqedonas, si me moshën, ashtu edhe në periudhën nga viti 2002 deri në vitin 2014, periudhë kur do të ulet deri në 10%, që do t’i radhit 15-vjeçarët tanë në fundin e tabelës së renditjes midis 42 shteteve evropiane. Për dallim nga ta, kënaqësia nga jeta vazhdon të rritet tek fëmijët evropianë. Kënaqësia nga jeta lidhet fort me statusin socio-ekonomik të familjes, pra me burimet e komunitetit që investohen për të mirën e fëmijëve. Prandaj, nuk është për t’u habitur që fëmijët nga familjet më të varfra janë më pak të kënaqur me jetën”.
Kanë kaluar thuajse 10 vjet nga hulumtimi i fundit, dhe ndërkohë kemi përjetuar një krizë globale shëndetësore e cila gjithashtu ka pasur një ndikim negativ në shëndetin (mendor). Duke pasur parasysh këtë, është edhe më shqetësuese se cilat do të jenë rezultatet e hulumtimit të ri, por domosdoshmëria e masave për t’u kujdesur për shëndetin mendor të të rinjve është më se e dukshme.
Si mund t’i mbështesim fëmijët?
Prej afro tridhjetë vitesh, Ambasada e parë e fëmijëve në botë, Megjashi është në dispozicion pa ndalesë për të gjithë fëmijët dhe të rinjtë për t’i dëgjuar, për bisedë dhe këshilla përmes telefonit për fëmijë dhe të rinj “Alo Bushavko”. Më shumë se një vit më parë hapëm edhe një platformë të veçantë interneti „AloBushavko“ ku mund të lexoni për çështje që ndër të tjera lidhen me shëndetin mendor (emocione, dashuri, ankth, frikë, pubertet etj.). Në platformë kanë edhe mundësinë të na kontaktojnë me shkrim (opsioni “chat”). Ne gjithashtu mbajmë seminare për tema të rëndësishme për ta, drejtpërdrejt me studentët, ose përmes shkollave partnere në kuadër të Programit të Edukimit për Paqe dhe programeve të tjera.
Duke dëgjuar me kujdes atë që ata rekomandojnë në secilin prej kontakteve tona me ta, sugjerimi ynë që mund të bëjmë në mjediset shkollore është:
Ndryshimi i kurrikulave dhe përmbajtjes dhe futja e të rejave
“Një pjesë e edukimit duhet t’i kushtohet anti-bullizmit dhe si ta trajtojmë atë”, “Duhet të ketë seminare/trajnime ku do të mësohet dashuria dhe empatia mes njëri-tjetrit”, “Shtimi i lëndëve që përfshijnë intuitën; rëndësia e dashurisë dhe respektit; meditim; përballja me depresionin; të mos ndjekim pritshmëritë e shoqërisë”, “Socializimi, ndërtimi i ekipit, anti-bullizmi” – këto janë disa nga rekomandimet e vetë fëmijëve të treguara në Raportin alternativë për situatën me të drejtat e fëmijëve.
Ndryshimi i mënyrës dhe qasjes për të punuar me fëmijët
“Të ndërtohet vetëbesimi tek fëmijët dhe të shprehet mendimi i tyre përmes bisedave të hapura dhe takimeve joformale, si dhe përmes orëve ku do të ketë diskutime dhe nxënësit do të inkurajohen të shprehin mendimin e tyre, pa u vlerësuar”, “Trajnim për mësuesit/profesorët ku do të ndjekin ligjërata se një 5 (pesë) nuk vlen për netë pa gjumë, për shëndetin. Që nota 5 (pesë) nuk është e vetmja mënyrë që fëmijët të kenë sukses, ndaj mos u bëni presion”, “Të normalizohet shkuarja te psikologu përmes diskutimeve në klasë, takimeve joformale dhe disa leksioneve shtesë. Kjo duhet parë si diçka normale dhe jo diçka për t’u turpëruar…” – rekomandime nga vetë fëmijët e treguar në Raportin alternativ për situatën e të drejtave të fëmijëve.
Prindërit dhe stafi pedagogjik, si më të afërmit me fëmijët, janë ata që mund të vërejnë drejtpërdrejt shenjat e dëmtimit të shëndetit mendor dhe të reagojnë drejtpërdrejt, por më e rëndësishmja, të parandalojnë gjendje të tilla te fëmijët. Veçanërisht shërbimet profesionale në shkolla, si ato fillore ashtu edhe ato të mesme, duhet t’i kushtojnë më shumë vëmendje shëndetit mendor të fëmijëve dhe të ofrojnë më shumë përmbajtje dhe aktivitete për fëmijët përmes të cilave fëmijët do të fitojnë aftësi të vetëkujdesit. Në të njëjtin drejtim, shërbimet profesionale së bashku me personelin mësimdhënës, veçanërisht kujdestarët e klasave, duhet të ofrojnë përmbajtje, në radhë të parë edukative dhe këshilluese, edhe për prindërit. Nuk është më pak e rëndësishme që vendimmarrësit, si në nivel qendror ashtu edhe në atë vendor, të zbatojnë programe dhe të nxisin aktivitete për përmirësimin e kushteve për zhvillimin e duhur psikologjik të fëmijëve.
Burimi: Respublica