Rrëfime të lehta për një qytet-Kasaba (2)

Në atë furrë të lagjes së Gamgamit në Tetovë, si adoleshent, nga fundi i viteve të 50-ta shpesh ndalesha për t’i dëgjuar muhabetet e më të mëdhenjve. Nuk e di fare se për çka bisedonin këta njerëz. Nuk e di nëse në atë kohë bisedonin për politikë – s’kisha dëgjuar deri atëherë fjalën politikë. Më shumë më linte mbresë debati i zjarrtë, që përfundonte me gallate e të qeshura të zëshme.

Aty, te furra, shpesh kthente një burrë leckaman, të cilin e thërritnin Laske Përr, kurse emrin e tij të vërtetë asnjëherë nuk e mësova. Njeriu ishte me të meta mentale, por të rinjtë nuk kishin gjithherë mirëkuptim për të, e tallnin kur gjenin rastin. Ai bëhej nervoz, madje dinte t’i zgjidhë edhe pantallonat, për t’i përzënë. Ndërsa këta, lazdrakët, e gjuanin me gurë. Ishte kjo një “betejë” e pa fund mes tyre. Bukëpjekësi Selam kishte mëshirë për të, shpesh i zinte groshë në vorbë, të nxirë nga bloza, këtij leckamani prej njeriu, pa emër e pa adresë qëndrimi. Grosha ishte, si thoshin, pa din e iman, pra pa gjalpë, kripë dhe biber. Por ai, bark-unët, hante me oreks të madh këtë groshë të furrtarit, që ishte zier vetëm me ujë, ndërsa në grykë të saj dukej vetëm një lugë druri. Nuk e kuptoja, atëbotë, se pse ky bukëpjekës nuk i ndante ndonjë korre buke nga familjet e njohura, për këtë njeri të braktisur në mjerim.

Shumë vite më vonë, në të 70-tat, më tregonte një mik imi, pasi ishte kthyer nga një vizitë në Turqi, se e kishte takuar bukëpjekësin Selam në Stamboll, ku ishte shpërngulur me familjen nga fundi i viteve të 50-ta, kur ndodhi dyndja e madhe dhe e dhunshme e shqiptarëve për në Turqi. Kishte njohur bukëpjekësin Selam miku im, por edhe ai e kishte njohur atë. Kishte qerasur një çaj Stambolli në një çajtore ku mblidheshin tetovarët dhe kishin kujtuar ditët e perënduara të jetës së mëhallëve në Tetovë.

Pranë furrës së Selamit, i cili braktisi Tetovën e tij me lot në sy, për të shkuar në Anadoll, ishte një dyqan tjetër, tepër i vjetër, i samarxhi Alekos. Shumë burra të Malësisë së Tetovës që zbritnin të shtunave, ditë pazari, në shehër, kthenin te mjeshtri Aleko për të porositur ndonjë samar të ri, apo për të arnuar samarin e vjetër. Ai s’mund të jepte xhevap nga puna e madhe që kishte lidh me malësorët në dyqanin e tij të vogël dhe të parregulluar. Po të dinin ata malësorë se çfarë djallëzish kishte bërë ky farë njeriu, samarxhi, pas Luftës së Dytë Botërore, kur erdhën në pushtet komunistët, asnjëherë nuk do t’i shkelnin në prag. Por, kështu e ka jeta. Alekon e kishin shok, mik, partner e çka jo tjetër, por ai punonte pas shpine kundër tyre. Ai shpesh hynte në polemika me esnafët e dyqaneve përreth, duke i provokuar për gjëra të paqena, për të nxitur afekt dhe për të nxjerrë fjalë me gozhda, për ndonjë  denoncim “andej lumit”. Kishte një kundërshti ndaj të rinjve shqiptarë që vijonin shkollimin. Ata i shikonte syshtrembër dhe buzëvarur. Ky ishte një njeri inteligjent, por këtë nuk mund ta vërenin njerëzit që kishin punë me të, për shkak të profesionit përçmues që kishte. Ai sikur kishte një mllef të ndezur në shpirt që mezi e mbërthente në vete. Nuk ishin që të gjithë të tillë: “Në çdo grurë ka edhe egjër!”, thotë një urti.

Portreti “alla da Vinçi” i endacakut Mustafa

Mustafa, i  cili veten e quante Muu’tafa, kishte një profil interesant. Tetovarët e njihnin shumë mirë në vitet e 60-ta të shekullit 20. Ag e terr ishte në ambiente të hapura, pranë njerëzve. Komunikonte me njerëz në mënyrën e vet, sepse ishte memec. Ishte një mesoburrë, me një mjekër të thinjur e me leshra të shkapërderdhur, me një plis të bardhë në kokë që kishte ravijëzuar një shtresë yndyre ngjyrë hiri; i pa veshur e i pa mbathur, me këpucë migjeniane, shpesh me gishtërinj jashtë tullumbaceve, ndaj dhe linte përshtypjen e një plaku të braktisur. Ky ishte Muu’tafa, siç shqiptonte emrin vetë ai. Kudo që shkonte, ndër sqetull mbante disa thupra, krande apo copa druri e dërrase që i çonte mbrëmjeve në shtëpi, për ta ndezur koftorin në ditë të ftohta.

Njerëzit shpesh e shihnin në ambientet e Pazarit në Tetovë, që gjendej në pjesën qendrore të qytetit. Ai vazhdimisht kishte në fytyrë një buzëqeshje enigmatike, si në portretet e piktorëve të renesancës italiane “alla da Vinçi”. Me të gjithë përshëndetej me ngritje të dorës së majtë (në të djathtën mbante krandet), duke e vendosur atë në pjesën e tëmthit, dhe nuk vinte re nëse i kthenin përshëndetjen apo jo. Ai vazhdonte të jetë i tillë çdo ditë, pa ndonjë ndryshim. Kishte të rinj që bënin shpoti me të, por ai asnjëherë nuk hidhërohej. Shpotitë i përsëritnin shpesh, kurse ai gjithnjë mashtrohej. Nuk nxirrte ndonjë mësim apo t’i refuzonte. Thjesht, i pëlqente që luanin me të. Fëmijëve u vinte shumë interesant mënyra se si shqiptonte emrin e vet – “Muu’tafa”, dhe vazhdimisht e pyetnin se si quhej, kurse ai nuk përtonte, gjithnjë u përgjigjej duke shikuar me indiferencë të qeshurat e fëmijëve që  rrethonin.

Fëmijët ndjellakëqij dinin të bënin edhe shaka më të rënda me Mustafën… Me një kërcim të shpejtë i merrnin plisin e bardhë nga koka, pasi kishin renditur disa guralecë pak më të mëdhenj përpara tij në tokë, vendosnin mbi ta plisin dhe i thoshin që ta gjuante “topin” me këmbë. Ai tërhiqej disa hapa prapa, merrte paksa një hov dhe e godiste plisin e vet, ku ishin kamufluar gurët. Kur e ndjente dhimbjen e këmbës nga kjo goditje, kërcente me një këmbë, përderisa fëmijët qeshnin përreth për këtë djallëzi që i kishin kurdisur. Dhe ky, Mustafa, për çdo ditë e përsëriste këtë “ritual” të gjuajtjes së topit me plis e gurë, shpesh duke qeshur edhe vetë se ç’kishte bërë.

Mustafa ishte si ishte, mbeti i dashur për tetovarët, atë e mban në mend brezi më i vjetër, si njeri të butë dhe pa hile – ishte më i njohur se sa vetë kryetari i komunës. Kështu ishte Tetova e asaj kohe dhe kështu mbahen në mend ata që i jepnin koloritin e vërtetë një qyteti, me njerëzit e vet, pavarësisht se cilës shtresë shoqërore apo mentale i takonin, ndaj dhe përmenden edhe sot…

Me tipare krejt të tjera, një burrë “i tmerrshëm” për fëmijët, handikap mental i një shkalle më të lehtë, paksa më i vrazhdë, bashkëkohës i Mustafës, ishte i njohur ndër tetovarë njeriu i quajtur Lazi Buba. Me këtë emër, gratë i frikësonin fëmijët nëse bënin ndonjë djallëzi: “Ik, se po vjen Lazi Buba!”, thoshin. Atëherë, fëmijët strukeshin në një cep të dhomës pa bë zë. Edhe ky emër paksa i çuditshëm nuk ka ndonjë etimologji të qartë, nuk dihet kush e kishte pagëzuar dhe as që dihej emri i tij i vërtetë. Ai vërtet kishte një pamje frikësuese: ishte i zhvilluar, korpus-gjerë, zeshkan, me një fes të zi në kokë, dhe nuk komunikonte lehtë me njerëzit. Ky ishte njeriu nga i cili frikoheshin fëmijët në të parë në rrugë, por kërshëria minoritare i çonte që ta ndiqnin në hap. Me të nuk luhej shaka. Ndonëse i tillë, ai merrej me një “biznes” të vogël. Kishte një karrocë për foshnja, ngjyrë e zezë, pa mbulesën e sipërme, me të cilën për çdo ditë bartte diku topa gazetash, kryesisht botime ditore të Beogradit. Mbase shpërndante shtypin ditor në ato pak qoshqe gazetash që ishin në disa pjesë të qytetit. Kështu  mbahet në mend Lazi Buba.

“Vrapuesi maratonik” i rrugaçërisë

Me këtë protagonist po bëhet një kërcim në kohë. Për herë të fundit, Xhemaliu është  parë para disa vitesh, në një rrugë me butikë. Ishte mplakur dhe kishte humbur kondicionin që kishte. Këmbët i shkonin zvarrë. Trupin e kishte të kërrusur përpara, si banane. Shumë vite më parë, tetovarët e njihnin Xhemaliun si “vrapues maratonik”. Ai kurrë nuk ndalej në rrugë, vazhdimisht vraponte, tërë ditën. Ndalej vetëm atëherë kur dikush do t’i jepte ndonjë lek. Gjatë vrapimit lëshonte do zëra të pa artikuluar, që imitonin borinë e veturës, por njerëzit nuk i venin vesh, as fëmijët nuk i shkonin pas. Nuk komunikonte, pos me disa gjeste. Të gjithë mahniteshin nga forca dhe kondicioni për të vrapuar gjithë ditën, pa u ndalur.

Përflitej për të se gjatë ditës mblidhte shumë para dhe ato i çonte në mbrëmje në shtëpi, tek kujdestarët e vet. Ata familjarë që kujdeseshin për të, një ditë të viteve të ’80-ta kishin shkuar në zyrat e Radio-Tetovës, që të lajmërojnë humbjen e tij. Kishte kaluar një natë e një ditë që nuk ishte kthyer në shtëpi. Radioja lokale bëri njoftimin nëse dikush e kishte parë, që të lajmëronte. Por, për shumë orë s’kishte kurrfarë gjurme nga Xhemaliu. Për fat, ky shqetësim për humbjen e tij nuk zgjati shumë. “Maratonisti” tetovar, megjithatë, ishte kthyer në shtëpi dy ditë më vonë, ndërkohë që ishte tërhequr lajmërimi nga radioja. Flitej asokohe se ky vrapues i palodhshëm kishte bërë një “ekskursion”, me vrap, prej Tetove deri në Kumanovë dhe anasjelltas. Kështu pra, kishte përfunduar drama për humbjen e tij.

Rrëfime të këtilla që mund të hyjnë në analet e kronikës tetovare janë në pambarim. Ndërkohë, Tetova, një kasaba e dikurshme, që kishte lëshuar shtat ndër vite në horizont shtrirje veri-jug, duke u shndërruar në një qytet urban, me konglomerat njerëzish e shtresash shoqërore, po vazhdon të frymojë me ritme të tjera të përditshmërisë, por duke mos i fashitur ndër breza kujtimet për kohën e tretur dhe mozaikun social që nuk po përsëritet më…